Termin niedostosowanie społeczne określa formy zachowań, które nie są zgodne ze społecznymi wyznacznikami. Zachowania te wpływają negatywnie na funkcjonowanie osoby je przejawiające w wielu sferach jej życia oraz mają one znacznie negatywny wpływ na funkcjonowanie otoczenia tej osoby. Te negatywne konsekwencje tego nie przystosowawczego zachowania burzą istniejący ład oraz zaburzają poczucie bezpieczeństwa. Mówiąc o niedostosowaniu społecznym dziecka w zakresie jego funkcjonowania, pełnionych rolach będziemy mówić o:
nieprzystosowaniu do wymogów życia rodzinnego (rola dziecka)
nieprzystosowaniu do wymogów życia rówieśniczego (rola w grupie rówieśniczej)
nieprzystosowaniu do wymogów szkolnych (rola ucznia).
Wśród zachowań przejawianych przez starsze dzieci będziemy mówić o alkoholizowaniu się, stosowaniu środków psychoaktywnych, niekonwencjonalnych zachowaniach seksualnych (prostytucja), zachowaniach agresywnych skierowanych w kierunku do otoczenia (przemoc fizyczna, werbalna, psychiczna), zachowaniach przestępczych, tendencjach i zachowaniach samobójczych, porzucaniu obowiązku szkolnego (wagary, porzucanie szkoły, brak dyscypliny w szkole, przeszkadzanie na lekcjach, aroganckie zachowanie w stosunku do nauczycieli).
Często niedostosowaniu społecznemu towarzyszy diagnoza zaburzeń zachowania z prawidłowym bądź nieprawidłowym procesem socjalizacji, zaburzeniami opozycyjno – buntowniczymi oraz zaburzeniami zachowania i emocji, które stawiane są przez lekarza psychiatrę. W ogólnym znaczeniu, wg klasyfikacji ICD-10, zaburzenia zachowania charakteryzują się powtarzającymi się i utrwalonymi wzorcami zachowań o charakterze dysocjacyjnym, agresywnym lub/i buntowniczym. W skrajnych formach zachowania tego typu poważnie przekraczają oczekiwania i normy społeczne dla danego wieku, w związku z czym są czymś więcej niż tylko dziecięcą złośliwością czy młodzieńczą buntowniczością. Mogą one przejawiać się między innymi:
częstym wdawaniem się bójki i tyranizowaniem innych
okrucieństwem wobec zwierząt lub/i ludzi
kradzieżami
notorycznymi kłamstwami
wagarowaniem ze szkoły i ucieczkami z domu
nadmiernie częstymi napadami złości i agresji
skrajnym nieposłuszeństwem
Źródło: www.niedostosowani.pl
Tak naprawdę, wszystko zależy od intensywności symptomów niedostosowania społecznego. Zagrożenie niedostosowaniem wskazuje na niepokojące przejawy nieumiejętności dostosowywania się do panujących reguł, zarówno w domu jak i w szkole. Należy jednak szczegółowo przeanalizować środowisko rodzinne, w którym dziecko się wychowuje. Bardzo często zagrożenie niedostosowaniem mylone jest z czystym brakiem konsekwencji i stałości norm i zasad panujących w domu i tylko wprowadzenie wyrozumiałości, wyważonego nagradzania i konsekwencji oraz jasno wyznaczonych reguł i granic wystarczy by zniknęły nieporządne zachowania.
Warto wówczas skontaktować się ze szkołą (wychowawcą klasy, pedagogiem/psychologiem szkolnym), w celu omówienia własnych obserwacji i obaw z tym co zauważyła szkoła. Jeśli przejawy niedostosowania są bardzo nasilone warto zasięgnąć porady lekarza psychiatry. W sytuacjach gdy nasze obawy potwierdzone zostaną zarówno przez szkole jak i specjalistę, warto wówczas pomyśleć nad zwróceniem się do poradni psychologiczno – pedagogicznej o wydanie orzeczenia o kształceniu specjalnym ze względu na niedostosowanie społeczne. Orzeczenie takie umożliwi objęcie dziecka specjalnymi metodami pracy i oddziaływaniami, które pozwolą na zatrzymanie procesu niedostosowania i co najważniejsze optymalnie może uchronić go przed zaległościami edukacyjnymi. Bardzo często z tego typu orzeczeniem związana jest możliwość umieszczenia dziecka w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii, które nastawione jest na socjoterapeutyzowanie dzieci zagrożonych demoralizacją/niedostosowaniem.
Zgodnie ze „Słownikiem Psychologii”(2005) zajęcia socjoterapeutyczne są każdą formą terapii gdzie podczas pracy największy nacisk kładzie się w szczególności na rozwój czynników społeczno – środowiskowych i interpersonalnych. Są one formą pomocy psychologiczno – pedagogicznej, której przedmiotem zmiany wg wielu socjoterapeutów są przede wszystkim niekorzystne wzorce zachowania, które przejawiają się przede wszystkim w układach typu: ja – ja, ja – dorośli, ja – rówieśnicy i ja – zadanie. Socjoterapie przyjmują zazwyczaj formę zajęć grupowych, gdzie liczba uczestników nie powinna przekraczać 12 osób. Początkowo obejmowała ona osoby będące w procesie leczenia psychiatrycznego, jednak wraz z rozwojem świadomości psychologiczno – pedagogicznej tego typu oddziaływania skierowano przede wszystkim do dzieci i młodzieży sprawiających rożnego rodzaju trudności interpersonalne.
Głównym, choć nie jedynym, czynnikiem działającym leczniczo podczas zajęć jest grupa i wzajemne oddziaływanie na siebie członków. W przypadku dzieci chodzi tu przede wszystkim o uczenie się przez wchodzenie w interakcję (np. otrzymywanie informacji zwrotnych, odwoływanie się do własnego doświadczenia) oraz modelowanie i obserwację. Wszystko to oczywiście oparte jest o pomoc konstruktywnego i doświadczonego dorosłego, czyli socjoterapeutę.
Zajęcia tego typu mogą być prowadzone przez szkołę i świetlice środowiskowe. Jako stały element programu socjoterapia prowadzona jest w Świetlicach Socjoterapeutycznych, różnego rodzaju otwartych ośrodkach zajmujących się wsparciem psychologiczno – pedagogicznym skierowanym przede wszystkim w kierunku socjoterapeutycznym, Młodzieżowych Ośrodkach Socjoterapii oraz Młodzieżowych Ośrodkach Wychowawczych.